*مقدمه
پارت ها که از نژاد آریایی ایرانی بوده ٬امارت ساقط شده هخامنشیان را از جانشین اسکندر مقدونی (سلوکیان )پس گرفته و بیش از دو قرن ٬ دو لتی نیرو مند از آژنگ تا روم ایجاد نمودند.
روشهای معماری سلسله های اشکانی و ساسانی در ایران اسم پایین عنوان عشوه معماری پارتی مشخص می گردد. پس از انقراض امارت سلوکیان بدست «ارشک » ( بنیان گذار آل اشکانیان )، قوم ایرانی نژاد « پارت » بر ایران چیره می شود و بار دیگر اداره و کنترل کشور بدست ایرانیان می افتد و دوران غلبه عنصر هنری یونان، در ایران خاتمه باده یابد.
پارت ها در زمینه صناعت ٬ معماری و آبادی سازی خلاقیت و ابتکار بسیاری را ایجاد نمودند. باب معماری دو عنصر نو بروز :چون احداث گنبد بر روی بنا های چهار ضلعی و دیگری ساخت بناگر های ایوانی طاق صلابه ٬ که از انتها و دو جانب دیگر با دیوار های بسته و سقفی سهمی گونه دربر دارد ٬ منسوب به این دوره است.
عشوه معماری پارتی
معماری پارتی با معماری پارسی تفاوت های بسیار دارد. در این دوره توانایی فراهم آوردن بهترین و مرغوب ترین صلاحدید بنا از دورترین نقاط کشور وجود نداشت، بنابراین بنا ها بیشتر حرف مصالح دم دست و بومی ساخته می شدند. باب این دوره معماران بجای بکاربردن تیرهای جانب پوشش افقی سقف ها، روش دیگری را برای پوشش آخرین ساختمان ها بکار گرفتند که احتمالا مهمترین تحول معماری قبل از اسلام باب ایران باشد. بدین ترتیب استعمال از گنبد ( بجای بام که برای تحمل وزن آن علاوه بر تیر و تیرچه های چوبی داخل سقف، می بایست تعداد اضافی ستون سنگی نیز در زیر آن بکار جریان ) شروع می شود. علاوه برگنبد، تنپوش های طاقی و قوسی ایضاً در ساختمان ها همزمان با گنبد آغاز می شوند. به سمت کمک این سنخ پوشش ها معماران این دوره توانستند دهانه های بزرگی را بدون نیاز به ستون بپوشانند. تمام پوشش ها باب این دوره به تقلید از شکل پوسته تخم مرغ و « هلوچین » ( بیز الا تاب ) ساخته باده شوند و به همین دلیل اسامی بیشتر قوس های این دوره از اسم بذر پرنده ( خاگ ) و تاب گرفته شده است مثل « هلوچین » - « بیز » - « خاگی » و مرغانه ». بناهای این دوره دارای حیاطی بودند که درگاه ها بطرف آن باز می شد و اطراف آن ها را باروهایی باده ساختند. جهاز « حیاط مرکزی » که از خصوصیت های معماری « درون گرای » ایران است در این دوره رسمیت یافت. در این دوره ایضاً الگو عهد هخامنشیان در بنا های حرف عظمت قرینه بودن بنا ( جفت )، رعایت می شده است. همچنین در بناها یا تا کاخ هایی که برای اقامت و تعیش ساخته می شوند از سیستم « پدجفت » (عدم احترام تقارن باب ساختمان که باعث تنوع فضاهای معمارانه می گردد ) استفاده می شد و این قضا را در کاخ « سروستان » به ثانیه درجه رعایت کرده اند که حتی تاخت فضای یکسان در این کاخ چشم نمی شود.
در این دوران است که تدقیق به سمت معماری یونانی رو به افول می رود و استفاده از مصالح بومی رواج می یابد، مهمترین دستاورد این عصر استفاده از پوششهای طاقی در دهانه های بزرگ و گنبدها باب زمینه چهار اذن می باشد که آتشکده فیروزآباد ، کاخ بیشابور ، کاخ سروستان ، درگاه کرخه از الگو های ابنیه این دوران می باشند. در این عصر گچ بری با خطوط خرد و خم و استفاده از کنگره ها در نمای ساختمانها رواج یافته و قرینه سازی در نیایشگاهها و ارگ ها مناسبت توجه قرار می گیرد. .
از ویژگی و سبک معماری آنها تکنیک آوری پیشرفته طراحی و اجرای طاق گنبد ٬ حرف برخه گیری از مصالح بومی ٬پرهیز از تظلم و عظمت تحمیلی بنا بر حس بیقدری انسانی و تنوع در طراحی مصالح را می توان آوازه برد.
بهره گیری از آسمانههای خمیده تاقی و گنبدی (تاق آهنگ، فرد و تویزه و نیم گنبد) برخه گیری از چفدهای مازه دار برای تاقها و گنبدها پی سازی با صفت لاشه؛ گوشه سازی چوبی، سکنج، ترمبه و فیلپوش باب زیر گنبدها ٬ساختمایههای بوم آورد، سنگ لاشه، آجر خام و آجر، ملات گیر چارو در این شیوه چشمگیر میباشد.
شهر پارتی عمدتا بر نقشه حلقه چهره چون : مرو ٬ تیسفون و الحضر برپا گشته بود. به سمت اعتقاد پاره ای از مورخین به سمت دلیل ساخت راحت تر و امکان دفاع بهتر آن ٬ باده تواند در این خصوص نقش داشته باشد.
مهمترین بنا های شهر پارتی عموما ارگ و پرستشکده بودند.
بنا به بعضی آثار این دوران مبنی به سمت تزئین سر ستون ها به سمت عشوه کورنتی بیانگر نفوذ هنر هلنیسم بر این بخش ها می باشد. تزیینات معماری داخلی پارتی افزونتر صورتگری و گچ بری در سطوح وسیع است. صفت کاری ٬ بکارگیری نصفه ستون نیز از دیگر عناصر تزئینات بیرونی این بنا می باشد.
مصالح ساختمانی مناسبت استفاده در دوران اشکانیان بیشتر سنگهای پاکتراش و در زمان ساسانیان اکثرا" از خشت خام، آجر خام پخته و سنگ لاشه ( لاشه صفت ) می باشند. برای آراستن ساختمان ها کاشیهای لعابدار و لاجورد و نیز اندود گچ مورد استعمال قرار باده گرفت. بایست به سمت توضیح است که هنر گچ بری در زمان ساسانیان به اوج خود می رسد و زیباترین نقوش برجسته گچی در این دوران زینت بخش ساختمان های مختلف باده گردند ) هم چنین برای فرش کردن کف کاخ ها از سنگ تکه های رنگی استفاده می کردند. یکی از ملات های مورد استعمال در این دوران ملات « گیرچارو » ( قیرچارو ) می باشد. ملات قیر چارو تشکیل شده از: شیرآهک، اقلیم رس شسته شده و آسیاب شده، گچ نیم پخته و نیم کوب، گاورس ( ماسه ای حرف دانه هایی به اندازه ارزن ) شکرسنگ، شیره اسم انگور یا خرما، بعضی اوقات پشم بز الا پشم شتر نیز به سمت این ملات اضافه می کرده اند. این ملات به علت استحکام بابرکت باب مقابل فشار و هم چنین داشتن مقاومت مطلوب در مقابل نفوذ آب در دیوار سد ها و پایه پل ها و بازهم قید اینسان برای اندود سقف ساختمان ها و ... مناسبت استفاده قرار می گرفته است. هم چنین ملات دیگری بنام « ساروج » ( چارو ) که تشکیل شده شیر آهک، خاک رس لویی و پیرز و احتمالا" بقایای اجسامسوخته و ... می باشد برای ساخت بناهای ارزق مورد استفاده رسم می گرفته است.
یکی دیگر از ویژگی های معماری پارتی استفاده از طرح های جوراجور و غیر یکنواخت در بناها است، بگونه ای که تا تاخت ساختمان را نمی توان یافت که نقشه های یکسان داشته باشند ( به جز از رعایت اصول بنیادی و عمده )، برعکس طرح کلیساها یا دیگر ابنیه اروپایی که در یک دوره خاص غالبا" دارای الگو و اطلس ای یکسان می باشند.
مهمترین ویژگیهای معماری شیوه پارتی:
گوناگونی در طرح ها و برخه گیری از اندام های گوناگون●
جفت سازی باب نیایشگاه ها و کاخ های پذیرایی و عدم خمیده سازی در کاخ صفت و خانه ها ●
درونگرایی با بهره گیری از میانسرا ●
شکوه و بزرگواری ادا کردن به ساختمانها با بند ساختن آنها ●